مشهد شهری است با محله‌های تاریخی که روزگاری بسیاری از خانه‌های ارزشمند را در خود جای داده بود، اما به‌واسطۀ تغییر شیوۀ زندگی، طرح‌های توسعه، مهاجرت و تغییرات اقتصادی، بخش وسیعی از بافت ارزشمند شهر در طی زمان دچار تغییر شده است. صرف‌نظر از جنبه‌های مثبت و منفی این تحولات، لزوم معرفی و بازشناسی خانه‌های مشهد به‌عنوان یک شهر تاریخی، امری ضروری و مسجل است. در این نوشتار سعی شده است تا قابلیت گونه‌شناسی و دسته‌بندی درخصوص خانه‌های تاریخی شهر مشهد مورد بررسی قرار گیرد. در این مطالعه با بررسی و تدقیق مفاهیم «گونه‌شناسی» و «مسکن» بر اساس اسناد و مدارک، به بررسی تاریخچۀ سکونت و ویژگی‌های بافت و معماری مسکونی گذشتۀ هستۀ تاریخی مشهد اقدام شده است. در ادامه، ویژگی‌های شکلی و جهت‌گیری واحدهای مسکونی متأثر از اقلیم منطقه مورد توجه قرار گرفته و با معرفی تعدادی از خانه‌های تاریخی بر پایۀ دورۀ زمانی ساخت، به بررسی عناصر کالبدی و اجزای آن اقدام شده است. برآیند این مطالعه بیانگر امکان تفکیک و دسته‌بندی خانه‌های تاریخی شهر بر اساس ویژگی شکل و فرم عناصر، مانند سردر، هشتی، دالان، حیاط، ایوان و همچنین بافت، تزیینات نماها و فضاهای داخلی است که به سه دسته شامل دو گونۀ قاجاری (نیمۀ اول و نیمۀ دوم) با معماری درون‌گرا و گونۀ سوم پهلوی اول با فرم برونگرا قابل‌تمایز است که متأثر از شرایط زمانی و تغییرات ناشی از دگرگونی الگوی معماری ایران، تحت تأثیر معماری غرب و تحول در ساختارهای اجتماعی‌فرهنگی جامعۀ ایرانی در این دوران می‌توان برشمرد.
)