با گسترش اسلام در قرون اولیۀ اسلامی، سایر مناطق مسلمان‌شده براساس نوع معماری منطقۀ خود و ویژگیهای جغرافیایی آن، اقدام به احداث مساجد کردند. بلوچستان ایران نیز یکی از نخستین سرزمینهایی بوده است که در اوایل قرون اسلامی، اسلام در آن گسترش یافت و مردم آن به‌تبع عوامل جغرافیایی، فرهنگی و مصالح ساختمانی در منطقه، مساجد خود را بنا کردند. این مساجد دارای ویژگیهای متنوعی نسبت‌به سایر مناطق ایران هستند و در این پژوهش، این خصوصیات در دورۀ تاریخی سیصدسالۀ اخیر، مورد شناخت و بررسی قرار میگیرد (از دورۀ قاجاریه تا معاصر)، این دورۀ تاریخی باتوجه‌به نمونه‌های قابل‌بررسی و مشاهده انتخاب شده است. بدین‌سان برای تبیین ویژگی‌ها تمایزی ذکر شده که حاوی نکات ارزشمندی از زمینه‌های شکل‌گیری معماری است. هدف از پژوهش، شناسایی ساختار شکلی‌فضایی مساجد بلوچستان و معرفی گونه‌های برآمده از این تحلیل شکلی‌فضایی است. برای این منظور، از روش تحقیقِ توصیفی‌تحلیلی بهره گرفته شده است و جمعآوری اطلاعات ازطریق مطالعات کتابخانهای و برداشت و بازبینی مساجد بلوچستان میباشد. در این پژوهش، ابتدا مساجد برحسب موقعیت مکانی به سه دسته مساجد عشایری، روستایی و شهری تقسیم شده و سپس برحسب معیار شکلی‌فضایی گونه‌شناسی صورت گرفته است. تفاوت گونه‌ها در نحوۀ شکل‌گیری و ارتباط فضای باز، بسته و نیمه‌باز در الگوی فضایی مسجد است. یافته‌های گونه‌شناسانه حاکی از سه گونۀ صحن‌ـ‌شبستان، گونه صحن‌ـ‌رواق‌ـ‌شبستان و گونۀ دوشبستانی است. بیشترین تنوع گونه در دسته مساجد روستایی واقع شده است. مساجد شهری علیرغم تزیینات بیشتر و مصالح جدید در ساخت آن‌ها و مساحت زیاد، همچنان از ساختار کالبدی‌فضایی مساجد روستایی تبعیت میکنند. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد گونۀ صحن‌ـ‌رواق‌ـ‌شبستان در حال حاضر، پرکاربردترین الگوی ساخت مساجد است و گونۀ دوشبستانی رو به فراموشی گذاشته است. گونۀ صحن‌ـ‌شبستانی همچنان الگوی مساجد ساده و کوچک در نقاط کم‌تراکم جمعیتی است.
)