منطقۀ کردستان ایران، یکی از مناطقی است که از لحاظ مطالعه و نوع تحلیل معماری، به‌خصوص در دورۀ اسلامی، به‌شدت مغفول مانده است. شناخت مساجد این منطقه می‌تواند درکی عمیق‌تر از وضعیت معماری ایران در این دوران به‌دست دهد. هدف نوشتار پیش رو، معرفی ویژگی‌های این مساجد و دسته‌بندی آن‌ها بنا به خصوصیات کالبدی‌شان یا به‌عبارتی گونهشناسی این مساجد براساس اجزای فضایی یا کالبدی آن‌هاست. نوشتار پیش رو، با مطالعه و مرور ۲۷ مسجد تاریخی حوزۀ فرهنگی کردستان، به‌دسته‌‌بندی، شناسایی خصوصیات و درنهایت، گونهشناسی مساجد این منطقه خواهد پرداخت. بدین‌منظور، در ابتدا، به تعریف اندام‌ها که در معماری مساجد این منطقه حائز اهمیت هستند، پرداخته خواهد شد و سپس به‌ترتیب از ساده‌ترین و بنیادیترین الگو تا پیچیده‌‌ترین الگوهای موجود در این مساجد، به‌تفکیک براساس نوع ترکیب اجزای کالبدی‌شان معرفی خواهد شد. در ذیل این معرفی‌ها، رابطۀ هرگونه با گونه‌‌های ساده‌‌تر پیشین بررسی و نشان داده خواهد شد که این گونه‌‌ها در رابطه‌ای مشخص با یکدیگرند. شبستان ستون‌دار بنیادیترین الگوی این مساجد است، تقریباً در همۀ نمونه‌‌ها و گونه‌‌ها همچنان حضور دارد و با نظمی قابل‌فهم بسط می‌‌یابد. راهرو و ایوان، به‌خصوص ایوان‌های رو به قبله، با افزودن به شبستان آن را گسترش می‌دهند. این مساجد گونۀ اصلی اول مساجد منطقۀ کردستان هستند. گونۀ دوم دارای حیاط مرکزی و ترکیبی از الگوهای مساجد گونۀ اول و مساجد مرکز ایران است. در این مساجد، حجره‌هایی که در گونۀ اول در راهروهای پیرامون شبستان ستون‌دار قرار داشتند، به سه‌طرف حیاط مرکزی منتقل شده‌‌اند. این دو گونه دارای زیرگونه‌هایی هستند که تفاوتشان در مواردی مانند تعداد یا وجود و عدم وجود ایوان‌ها و راهروهاست. درنهایت، به‌منظور نظم بخشیدن به اطلاعات و تحلیل‌های انجام‌شده، گونه‌‌بندی‌‌ای انجام شده که در قالب یک جدول جامع، در انتهای پژوهش، گرد هم آورده شده است.
)