نقش شبکۀ مادی‌ها درتحولات سازمان فضایی اصفهان تاریخی، از آغاز تا پایان دورۀ صفوی

از مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین عوامل شکل‌بخشی یک شهر و تحولات آن، عوامل طبیعی است. کوه‌ها، رودخانه‌ها، سواحل و دره‌ها ازجمله مؤلفه‌های نیروی طبیعی است. از میان این عوامل، نحوۀ تأمین آب در زیست یک شهر و شکوفایی آن، نقش مهمی دارد. پاسخ هر زیستگاه به نیازِ آب، بخشی از فرهنگ هر شهر است. یکی از عوامل مهم که تحولات شهر اصفهان را در دوره‌های مختلف هدایت می‌کرده و به سازمان فضایی این شهر در دوره‌های مختلف شکل داده، رودخانۀ زاینده‌رود بوده است. اما چگونگی تأثیر این رودخانه بر تحولات اصفهان تحقیق زیادی صورت نگرفته است. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اثر زاینده‌رود بر تحولات این شهر، شبکۀ زیرساختی مادی‌ها بوده است. این شبکه بر مکان‌یابی شهر اصفهان، برای رشد و توسعۀ شهر، استخوان‌بندی اصفهان تاریخی و مسیر بازار، مکان‌یابی دولتخانۀ صفوی، ایجاد محلات جدید به‌خصوص در دورۀ صفوی، آبیاری باغ‌های اطراف شهر، سطح آب زیرزمینی شهر که برای مصارف مسکونی استفاده می‌شد و... تأثیر گذاشته است. مادی‌ها در ابتدا وظیفۀ آبیاری زمین‌های کشاورزی هسته‌های اولیۀ شهر را داشتند، اما با به هم پیوستن این هسته‌ها، برخی از این مادی‌ها و به‌طور مشخص مادی فدن، به‌مثابه یک زیرساخت توسعه عمل کرده و سازمان فضایی شهر را شکل دادند. پژوهش حاضر در تلاش است تا از روش تحلیل محتوا و مطالعۀ تاریخی‌تفسیری در انجام تحقیق استفاده کند. تحلیل اطلاعات براساس مطالعۀ اسنادی و کتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. مطالعات نشان می‌دهد در دورۀ صفوی و با افزایش ناگهانی و انفجاری جمعیت، مادی‌های جدید متأثر از استخوان‌بندی تازۀ شهر مکان‌یابی و ایجاد می‌شوند. شبکۀ مادی‌های اصفهان در طراحی دولتخانۀ صفوی و محلات تازه و دیگر تأسیسات کلیدی تأثیر گذاشته است. به‌طور کلی، تحولات شهر اصفهان تا قبل از دورۀ صفوی، متأثر از نیروی طبیعی و به‌ویژه زاینده‌رود و شبکۀ مادی‌ها بوده است. اما در دورۀ صفوی، نیروهایی که در تحولات شهر ایفای نقش کردند، متکثرتر شده و نیروهای اجتماعی‌ـ سیاسی‌ـ ایدئولوژیک نیز در کنار نیروی طبیعی اهمیت یافتند. درنهایت نیز با استفاده از مطالعات انجام‌شده و مقایسۀ تطبیقی نقشه‌های تاریخی، نقشۀ جدیدی از شبکۀ مادی‌ها بازترسیم می‌شود و موقعیت‌یابی بناهای اصلی و سازمان فضایی اصفهان در دوران پیش از صفوی و پس از آن و رابطۀ شبکۀ مادی‌های اصفهان با آن‌ها تدقیق خواهد شد.