مطالعۀ تطبیقی بازار تجاری و بازار اجتماعی با نگاهی معطوف به بازارهای تاریخی دزفول و شوشتر به‌عنوان بازار تجاری

نظری غالب در مطالعات شهری ایران وجود دارد که بازار را به‌عنوان ستون فقراتِ ساختار فضایی و اجتماعی شهرهای تاریخی توصیف می‌کند. در این نگاه، روایتی یگانه و جهان‌شمول از بازار ارائه می‌شود که خوانش تکثر بازارهای ایرانی را به محاق برده است؛ اما این مقاله تلاش می‌کند تا تنوع ساختاری و اجتماعی بازار را نشان دهد. این مطالعه از یک سو به مدد شیوۀ اسپیس سینتکس، به تحلیل توپولوژیک ساختار دزفول و شوشتر پرداخته، و از سوی دیگر به بستر اجتماعی‌‌‌اقتصادی این شهرها توجه کرده است. مقالۀ حاضر نشان می‌دهد که شهرهای ایران پیش از دوران مدرن، حداقل به دو گونه تقسیم می‌شدند: گروه اول شهرهایی با اقتصاد غیر بازرگانی هستند که در آن‌ها بازار ماهیتی عموماً خرده‌فروشی داشته و فضاهای مهم فرهنگی‌اجتماعی را در میان خود ندارد. این گونه بازارهای تجاری محض، ستون فقرات ساختار شهر و قلب فعالیت‌های اجتماعی شهر نبوده‌اند. دومین گونه‌، شهرهایی هستند که اقتصاد آن‌ها به‌طور عمده، بر تجارت استوار بوده است. در این شهرها، بازار نه‌تنها ستون فقرات ساختار شهر و مرکز فعالیت‌های اقتصادی بوده، بلکه خاستگاه بازخوردهای اجتماعی بوده است. در اینجا، از این گونه بازار به‌عنوان بازارهای تجاری‌‌اجتماعی یا به‌اختصار، بازار اجتماعی یاد شده است. این همان بازاری است که از آن به‌عنوان نمونۀ اعلای بازار ایرانی یاد می‌شود. این مقاله با تأکید بر تفاوت بازارهای مختلف، توصیف یگانه از بازار ایرانی را به چالش می‌کشد. هدف نهایی مقالۀ حاضر، مطلقاً ارائۀ گونه‌شناسی برای بازار نیست، بلکه توجه به تکثر موجود در شهر ایرانی است که خوانش‌های ذات‌گرایانۀ مدرن آن را نادیده گرفته است.