بازشناسی مفهوم محله در شهرهای کویری ایران نمونه مطالعاتی محله‌های شهر نایین

در ادبیات برنامه‌ریزی و طراحی شهری معاصر، پرداختن به مقیاس‌های خرد شهری در سلسله‌مراتب نظام تقسیمات شهری، به‌عنوان مهم‌ترین مقیاس سکونتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. اهمیت این موضوع به همراه ویژگی‌های پایدار واحدهای سنتی، در همۀ ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی باعث شده است که الگوهای ارائه‌شده در نظریه‌های غربی به‌گونه‌ای بر پایۀ بسیاری از اصول واحدهای سنتی همان کشورها باشد. معادل واحد همسایگی، شاخص‌ترین مقیاس سکونتی در ایران، یعنی محله است. بررسی مطالعات موجود در تحلیل مفهوم و ساختار محله‌های سنتی ایران نشان می‌دهد که از یک سو، عمدۀ این مطالعات و نتایج آن‌ها توصیفی بوده و از سوی دیگر، بر پایه‌های روش‌شناختی روشنی، استوار نیستند. ازاین‌رو تاکنون نظریه‌ای درخور که با فرهنگ و شرایط زندگی معاصر در ایران هماهنگ باشد، ارائه نشده است. این پژوهش بر این نکته تکیه دارد که از طریق موردکاوی محلات در شهرهای تاریخی ایران، مبتنی بر تحلیل‌های کیفی و کمی، می‌توان به ابعاد جدید از ماهیت محلات دست پیدا کرد. لذا با توجه به تمرکز عمدۀ مطالعات ایرانی، بر مناطق کویری و همچنین ساختار شناخته‌شده و موجود شهر تاریخی نایین متشکل از 7 محله در فلات مرکزی ایران، نایین به‌عنوان نمونه مطالعاتی پژوهش انتخاب شده است. در این پژوهش از روش‌های تفسیری-تاریخی، توصیفی-تحلیلی، تحلیل محتوا و موردپژوهی استفاده شده است. این مطالعات به کمک اسناد تاریخی، مشاهدات میدانی، مصاحبۀ مبتنی بر تاریخ شفاهی محلات و بهره‌گیری از نرم‌افزار تحلیلی Arc Gis، امکان تدوین مدلی ویژه جهت تحلیل محله‌های شهر نایین در قالب مؤلفه‌های کمی و کیفی را فراهم آورده است. مؤلفه‌های کمی و کیفی در کنار هم واقعیت‌ها را می‌سازند، اما در این پژوهش به‌دلیل بررسی دقیق‌تر و همچنین اهمیت و کمبود مطالعات در زمینۀ ابعاد کمی محله‌ها، این دو بعد به‌صورت جداگانه در محله‌های شهر نایین مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از بررسی این مؤلفه‌ها در بخش کیفی مشخص می‌سازد که شکل‌گیری و تغییرات شهر و محلات آن به‌صورت مستمر و تدریجی در راستای همسازی مناسب بافت موجود با تغییرات و نیازهای جدید تا دورۀ قاجار و پیش از پهلوی ادامه داشته است. در این میان آداب‌ورسوم و ارزش‌های اجتماعی ازجمله مذهب نقش تعیین‌کننده‌ای در نوع عناصر، ویژگی‌ها، کیفیت روابط، نحوۀ شکل‌گیری و هویت محله‌‌ای و شهری داشته است. از سوی دیگر، وضعیت سخت اقلیمی و محدودیت منابع آبی نیز سبب فشردگی بالای کالبدی و همچنین محدودیت جمعیت و وسعت محله‌ها و شهر نایین شده است. یافته‌های این پژوهش در بعد مؤلفه‌های کمی نشان می‌دهد که مساحت کوچک‌ترین محلۀ نایین 3/2 هکتار و بزرگ‌ترین آن‌ها 2/8 هکتار است. این ارقام بسیار کمتر از حدود شناخته‌شده برای یک واحد همسایگی معاصر در غرب است. همچنین میانگین فاصلۀ خانه‌ها در هر محله به‌ترتیب از میدانچه‌ها 131 متر، از بازار 171 متر، از مسجد 81 متر بوده است که به وضوح، نشانگر سازگاری فواصل با توان عابر پیاده و اهمیت مسجد در بافت به‌دلیل تعداد زیاد آن‌هاست.