گونه‌شناسی مزارهای اسلامی در ایران، بر اساس مفاهیم قدسی تشبیه، تنزیه، جمال و جلال

در طول تاریخ، بناهای مذهبی به‌ویژه مزار امامان و بزرگان علم و عرفان، شکل‌های مختلفی به خود گرفته و به نظر می‌رسد تفاوت در نحوه تجلی صفات و مفاهیم، باعث ایجاد تفاوت‌های کالبدی در آن‌ها گشته است. حال باید دید که آیا این تفاوت‌ها دارای مبانی معنادار خاصی است و آیا بررسی چگونگی تفاوت‌ها می‌تواند در گونه‌شناسی مزارها مؤثر واقع شود؟ نگارندگان این تحقیق درصدد گونه‌شناسی مزارها، بر اساس تفاوت‌های معنایی و مفاهیم معرفتی مطرح‌شده در عرفان برآمده‌اند و این گونه‌ها را با استفاده از مفاهیم تشبیه، تنزیه و صفات جمال، جلال، در سه دسته مزارهای تشبیهی‌ ـ جمالی، مزارهای تنزیهی‌ ـ جلالی، و مزارهای تشبیهی‌ ـ جمالی و تنزیهی‌ ـ جلالی، مورد بررسی قرار داده و به بررسی ویژگی کالبدی مزارها، مرتبط با هر یک از این گونه‌ها پرداخته‌اند. در خلال پژوهش از طریق روش مقایسه تطبیقی، معیارهایی برای سه گونه در نظر گرفته شده است، به این ترتیب که گونه تشبیهی‌ ـ جمالی دارای ویژگی‌های حداکثر رابطه با طبیعت تشبیهی، دلالتگری نشانه و نماد، اصالت مقبره در سامان‌دهی فضاهای مزار، قرارگیری مقبره در فضای درون، به‌کارگیری مصالح فاخر و پرتزئین و وجود سلسله‌مراتب فضایی در رسیدن به مزار است و بهترین نمونه در این گونه، مزار امامان شیعه می‌باشد که در دوره صفوی و قاجار به اوج خود رسیده است. گونه تنزیهی‌ ـ جلالی دارای ویژگی‌های حداقل رابطه با طبیعت تشبیهی، دلالتگری آیه‌، عدم اصالت مقبره در سامان‌دهی فضاهای مزار، عدم قرارگیری مقبره در فضای درون، به‌کارگیری مصالح کم‌بها و کم‌تزئین و عدم وجود سلسله مراتب فضایی در رسیدن به مزار است. بیشترین نمونه‌های این گونه، در میان اهل سنت رایج است که دارای کمترین میزان به‌کارگیری عناصر کالبدی و مجلل‌اند. گونه تشبیهی‌ ـ جمالی و تنزیهی‌ ـ جلالی، دارای ویژگی‌های مشترک هر دو مزار است و در دوره‌های آل‌بویه و سبک خراسانی و رازی، رواج بیشتری داشته است.