گرچه کاشان در سدههای میانی از مراکز برجسته تولید محرابهای سفالین بهشمار میرفت، اما همزمان نمونههایی از محرابهای گچی نیز در این شهر ساخته میشد، که معدود نمونههایی از دوران سلجوقی و ایلخانی در این منطقه برجای ماندهاند. پس از یک وقفۀ طولانی، با محرابهای گچی متعددی از دورۀ قاجار در این شهر مواجه هستیم که هم از جهت فراوانی و هم از جهت تزئینات و کتیبهها حائز اهمیتاند. در این میان، سیزده محراب تاریخدار قابل شناسایی است که در خلال سالهای ۱۱۹۴ تا ۱۲۶۷ق ساخته شدهاند. ده نمونه در شهر کاشان هستند و سه نمونه در مناطق اطراف؛ اما نکتۀ مهم این است که تمام مساجد بررسیشده در کاشان زاویۀ قبلۀ مایل دارند. این مقاله با مطالعۀ میدانی، به مسائلی چون تحلیل محتوای کتیبهها و ساختار شکلی محرابها میپردازد. محتوای کتیبهها شامل اسماءالحسنی، آیات قرآنی، احادیث، شعر، صلوات کبیره و شهادت ثالثه است. از ویژگیهای شکلی آنها میتوان به کاربرد مقرنس شیرازی، گچبری لایهای ساده (فقط در چهار نمونه)، ازارههای کاشی هفترنگ و نقاشی روی بستر گچی با رنگهای معدنی اشاره کرد. معماران کاشان برای حل مشکل زاویۀ قبله، دیوارههای محراب را بهصورت پنج وجهی طراحی کردند و بر دیوارۀ دوم از سمت راست یا چپ، عبارت شهادت ثالثه نوشته میشد که نشانگر جهت قبله بود.
)