Architectural Structure and Historical Timeline of Masjid-i Jami at Urmia

Authors

Abstract

Masjid-i Jami in Urmia is one of Iran's architectural heritage buildings that has undergone many changes during different historical, cultural, social, and political events. This mosque is located in the historic core of the city, adjacent to the old bazaar. Despite the importance of this mosque, little research has been done about it and there are still many uncertain aspects regarding its spatial and physical developments. This paper aims to investigate existing documents in order to introduce the development phases of each section of the mosque and to outline its evolution and ultimately its historical timeline. The interpretive-historical research method is used based on field studies, library research, and discussions provided by leading scholars. The results indicate that the Urmia Mosque was erected on the remains of pre-Islamic and early Islamic structures and has undergone numerous changes since the early centuries of Islam. The most important developments of this mosque include the erection of the dome chamber in the Seljuq period, the addition of the mihrab in the Ilkhanid period, and the construction of the courtyard and the surrounding chambers in the Zand period. However, interventions in recent decades have caused major modifications in the complex, including the demolition and reconstruction of some important spaces of the mosque

Keywords


ابن حوقل. 1366. صورة الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی. 1376. مناقب آل ابیطالب. نجف: مکتبة الحیدریه.
ادیب‌الشعرا، میرزا رشیدالدین. 1345. تاریخ افشار. تبریز: شفق.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1373. ممالک و مسالک. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
افشارسیستانی، ایرج. 1382. نگاهی به آذربایجان غربی، ج 1. تهران: ثامن‌الائمه(ع).
انزلی، حسن. 1384. ارومیه در گذر زمان. تهران: دستان.
بلادزی، احمد بن عیسی. 1364. فتوح البلدان. ترجمۀ آذرتاش آذرنوش. تهران: سروش.
برهان، محمدحسین بن خلف. 1380. برهان قاطع. تهران: نیما.
پوپ، آرتور. 1969. سیری در هنر ایران؛ از دوران پیش‌ از تاریخ تا امروز، ج 3. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. 1387. تهران: علمی و فرهنگی.
پیرنیا، محمدکریم. 1387. سبک‌شناسی معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
تمدن، محمد. 1350. اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ رضائیه. تهران: اسلامیه.
حاجی‌محمدی، کیومرث. 1396. گزارش نهایی گمانه‌زنی به‌منظور خوانش لایه‌های کف گنبدخانۀ مسجدجامع ارومیه. پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. گزارش منتشرنشده.
حاجی‌محمدی، کیومرث. 1397. گزارش نهایی کاوش فضای شرقی محوطۀ مسجدجامع ارومیه. پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری. گزارش منتشرنشده.
حجت، عیسی، سعید گلستانی، و مهدی سعدوندی. 1394. راهیابی گنبدخانه به مساجد ایران، روایتی از گسست و پیوست فضا. نشریه هنرهای زیبا ـ معماری و شهرسازی 20 (3): 21ـ30.
حموی، یاقوت یا عبدالله. 1380. معجم البلدان، ج 1، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
حیدری، ابراهیم. 1359. گزارش مسجدجامع ارومیه. مرکز اسناد اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان آذربایجان غربی. گزارش منتشرنشده.
حیدری، ابراهیم. 1374. گزارش مقدماتی و توسعه و تحول معماری و شهرسازی ارومیه. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران جلد 4، 7ـ12 اسفند، ارگ بم‌ـ کرمان: 489ـ540.
خردمند، علیرضا. 1346. گذر آفتاب؛ سید حسین عرب‌باغی اورمی. تهران: سفیر اردهال.
دادور، ابوالقاسم، نصرت‌الملوک مصباح اردکانی. 1385. بررسی نقوش و شیوۀ تزیین توپی گچی ته‌آجری در بناهای دورۀ سلجوقی و ایلخانی. نشریۀ هنرهای زیبا 26: 85ـ92.
دهقان، علی. 1348. سرزمین زرتشت. تهران: انتشارات ابن‌سینا.
شاطریان، رضا. 1390. معماری مساجد ایران. تهران: نورپردازان.
شکفته، عاطفه. 1391. ویژگی‌های بصری شاخص تزیینات گچ‌بری در معماری عصر ایلخانی. فصلنامه مطالعات معماری ایران 1 (2): 79ـ98.
عباس‌زاده، مظفر، سرور طریقی، و آرام علیزادگان. 1397. نظام سازه‌ای گنبدخانه مسجدجامع ارومیه، فصلنامه علمی‌پژوهشی معماری و شهرسازی صفه 28 (84): 120ـ136.
عقابی، محمدمهدی. 1378. دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی. چ۲. تهران: انتشارات سوره.
قوچانی، عبدالله. 1395. بررسی کتیبه‌های برج سه گنبد و مسجدجامع ارومیه. فصلنامه علمی فنی هنری اثر 37 (75): 39ـ48.
کاویانپور، احمد. 1378. تاریخ ارومیه. تهران: آذر کهن.
لشکری، آرش، حمید خطیب شهیدی، جواد نیستانی، و علیرضا هژبری نوبری. 1388. نقش مهرهای تزیینی در معماری دورۀ ایلخانی. مطالعات باستان‌شناسی 1 (2): 85ـ102.
متدین، حشمت‌الله. 1378. مساجد چهارایوانه. مجله هنرهای زیبا (6): 84ـ90.
مرادی، امین، بهروز عمرانی، و سید رسول موسوی حاجی. 1398. نقدی بر ساختار کلی سبک رازی بر اساس تحلیل دو گونۀ مقبره و گنبدخانه در معماری دوران سلجوقی. فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی 7 (2): 107ـ124.
مستوفی، حمدالله. 1362. نزهة القلوب. به‌کوشش گای لیسترنج. تهران: دنیای کتاب.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. 1361. احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج 2. ترجمۀ علینقی وزیری. تهران: مؤلفان و مترجمان ایران.
وهاب‌زاده، عبدالرحمن. 1381. پژوهشی در مجموعه مسجدجامع بازار. اثر (3): 139ـ156.
ویلبر، دونالد نیوتون. 1965. معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمۀ عبدالله فریار. 1346. تهران: علمی و فرهنگی.
ویلسون، کریستین. 1317. آثار باستان: مسجدجامع رضائیه. هنر و معماری 5 (11): 1083ـ1085.
 هلین برند، روبرت. 1994. معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. 1380. تهران: انتشارات روزنه.
 Hillenbrand, Robert. 1976. Saljūq Dome Chambers in North-West Iran. Iran 14 (1): 93-102.
Wilson, J. Christy. 1937. The Masjid-i-Jami’ of Riza’iya. Bulletin of the American Institute for Iranian Art and Archaeology 5: 38-42.