Water as an Actor in the Life-World of Khurāsānīs in the Early Islamic Centuries

Articles in Press

Document Type : Original

Authors

1 Researcher on Architectural HTC and Co-Founder, Nowruzgan Laboratory

2 Assistant Professor, Department of Archaeology, Ha.C. Islamic Azad University, Hamedan, Iran

Abstract

The lifeworld of Khurāsānīs in the early Islamic centuries was deeply dependent on water at every level and in every aspect of life. Just as rivers and streams had physical and material sources—emerging from one place, flowing through another, spreading across the land, and bringing about prosperity—they also had mental and spiritual sources, slopes, basins, and destinations. What gave coherence and integrity to this world was the interweaving of these material and immaterial dimensions. Some aspects of this lifeworld are revealed in texts composed by the Khurāsānīs of that time. The central question of this study is: Based on what these texts reveal, what role did water play—as a material, mental, and cultural actor—in the world of Khurāsānīs during the early Islamic centuries?
Drawing on Actor–Network Theory and concepts from cultural environmental history and human–environmental studies, this article explores the role of water in this historical lifeworld. Rather than viewing water as merely a natural element, we approach it as a material, spatial, and cultural actor that contributed to the organization of collective life, spatial order, power relations, and human mentalities. Through close readings of Persian prose and verse texts from early Islamic Khurāsān, we examine the complex network of interactions between water and other human and nonhuman actors. In this network, water operates as a mediator of meaning-making, social order, and lived experience—simultaneously present in the visible and invisible realms—and plays a structuring, mediating, and multidimensional role.

Keywords

References

ابن‌سینا. ۱۳۳۱. طبیعیات دانشنامۀ علائی. تصحیح سیدمحمد مشکوة. تهران: انجمن آثار ملی.
ابوریحان بیرونی. ۱۳۵۲. التفهیم لاوائل صناعة التنجیم. تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: انجمن آثار ملی.
اخوینی بخاری، ابوبکر ربیع بن احمد. ۱۳۷۱. هدایة المتعلمین فی الطّب. تصحیح جلال متینی. مشهد.
بلعمی، ابوعلی. ۱۳۷۴. تاریخ‌نامۀ طبری: گردانیدۀ منسوب به بلعمی. تصحیح محمد روشن. ۵ج. تهران: سروش.
بیهقی، ابوالفضل. ۱۳۸۱. تاریخ بیهقی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. ۳ج. تهران: مهتاب.
تاریخ سیستان. ۱۳۱۴. تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلاله خاور.
جمال‌الدین ابوروح. ۱۳۸۴. حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
حاجی‌تقی، محمد. ۱۳۹۱. نقش متغیرهای سیاسی و اداری در تغییرات حدود جغرافیایی خراسان در پنج قرن اول هجری. پژوهشنامۀ خراسان بزرگ، شمارۀ ۶: ۲۷ـ۳۳.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. ۱۳۴۰. تصحیح منوچهر ستوده. تهران: دانشگاه تهران.
خرقانی، ابوالحسن. ۱۳۵۴. احوال و اقوال شیخ ابوالحسن خرقانی: اقوال اهل تصوف دربارۀ او به ضمیمۀ منتخب نورالعلوم. تصحیح مجتبی مینوی. تهران: انجمن آثار ملی.
خندان، محمد، احد نژادابراهیمی، و لیلا مدقالچی. ۱۴۰۴. تحلیل نقش آب در ساختار و سازمان فضایی شهری ایران به کمک روش چیدمان فضا؛ مطالعۀ موردی: پهنه‌های اقلیمی ایران. دانش شهرسازی ۹ (1): 73ـ92.
دهخدا، علی‌اکبر. نسخۀ برخط لغت‌نامۀ دهخدا؛ https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary
رازی، نجم‌الدین، ۱۳۶۵. مرصاد العباد. تصحیح محمد‌امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.
رحمانیان، داریوش، و مهدی میرزایی. ۱۳۹۱. زوال تمدن کاریزی ایران به روایت سفرنامه‌های بیگانۀ عصر قاجار. تحقیقات تاریخ اجتماعی ۲ (۲): ۵۵ـ۷۵.
زره‌داران، فرزاد. ۱۴۰۴. ذهنیات معماری در مکتوبات فارسی: در شرق ایران‌زمین سده‌های نخست اسلامی. تهران: شیرازه و دانشگاه شهید بهشتی.
طبری، محمد بن جریر. ۱۳۳۹. ترجمۀ تفسیر طبری. تصحیح حبیب یغمائی. ۷ج. تهران: چاپخانۀ دولتی ایران.
طوسی، نظام‌الملک. ۱۳۸۴. سیاست‌نامه (سیر الملوک). تصحیح جعفر شعار. تهران: امیرکبیر.
عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد‏. ۱۳۶۳. دیوان استاد عنصری بلخی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ سنائی.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. ۱۳۳۵. دیوان حکیم فرخی سیستانی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: اقبال.
فردوسی، ابوالقاسم. ۱۳۸۸. شاهنامه. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: قطره.
قصۀ حمزه (حمزه‌نامه). ۱۳۴۷. تصحیح جعفر شعار. ۲ج. تهران: دانشگاه تهران.
قیومی بیدهندی، مهرداد. ۱۳۸۸. از سرشک تا پارگین: اطوار حضور آب در شهر به روایت متون نثر فارسی. صفّه، ش. ۴۸: ۵۳ـ۶۴.
کریمیان سردشتی، نادر. ۱۳۷۸. فرهنگ آب و آبیاری سنتی. تهران: کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن الضحاک بن محمود. ۱۳۱۵. زین الاخبار. طهران: کتابخانۀ ادب.
لسترنج، گای. ۱۳۷۷. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی: بین‌النهرین، ایران و آسیای مرکزی از زمان فتوحات مسلمین تا ایام تیمور. ترجمۀ محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسماعیل بن محمد. ۱۳۶۶. شرح التعرف لمذهب التصوف (نور المریدین و فضیحة المدعین). تصحیح محمد روشن. ۵ج. تهران: اساطیر.
مقدسی، مطهر بن طاهر. ۱۳۷۴. آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی. ۵ج. تهران: آگاه.
میهنی، محمد بن منور. ۱۳۸۱. اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. ۲ج. تهران: آگاه.
ناصرخسرو. ۱۳۴۱ق. زاد المسافرین. تصحیح محمد بذل‌الرحمن. تهران: کتاب‌فروشی محمودی.
ناصرخسرو. ۱۳۷۵. سفرنامۀ حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.
2nd International Conference Water, Ecosystems and Sustainable Development in Arid and Semi-Arid Zones. 2009. https://www.symposia.ir/WATARID02‎
Bennett, Jane. 2010. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press.
Boyce, Mary. 2018. Āb I. the Concept of Water in Ancient Iranian Culture. In Encyclopaedia Iranica. accessed at 05/23/2025. http://www.iranicaonline.org/articles/ab-i-the-concept-of-water-in-ancient-iranian-culture
Christensen, Peter. 1993. The Decline of Iranshahr: Irrigation and Environment in the Middle East, 500 BC-AD 1500. London and New York: I. B. Tauris.
Engelke, Matthew. 2005. Sticky Subjects and Sticky Objects: The Substance of African Christian Healing. In Materiality. 118-139. Durham and London: Duke University Press.
Gandy, Matthew. 2003. Concrete and Clay: Reworking Nature in New York CityUrban and Industrial Environments. Cambridge (MA) and London: MIT Press.
Hejazi, Sara. 2023. Private Property and the Commons: The Case Study of Water Distribution in Persian Qanats. Global Jurist 23: 305–316.
Ingold, Tim. 2000. The Perception of the Environment: Essays on Livelihood, Dwelling and Skill. London and New York: Routledge.
International Conference on Traditional Knowledge for Water Resources Management. 2012. https://www.symposia.ir/TKWRM01‎
Kuros, Gholam Reza & Majid Labbaf Khaneiki. 2007. Water and Irrigation Techniques in Ancient Iran. Tehran: Iranian National Committee on Irrigation and Drainage (IRNCID).
Labbaf Khaneiki, Majid & Abdullah Saif Al-Ghafri. 2022. The Circle of Water Justice in the History of Iran. Water Security. 16 August: 100–122.
Latour, Bruno. 2005. Reassembling the Social: An Introduction to Actor-Network-TheoryClarendon Lectures in Management Studies. Oxford and New York: Oxford University Press.
Linton, Jamie. 2010. What Is Water?: The History of a Modern Abstraction. Vancouver: UBC Press.
Mahmoudian, Safa & Mehrdad Qayyoomi Bidhendi. 2017. The Norm of Mādī: Managing Water in Safavid Isfahan. Beiträge Zur Islamischen Kunst Und Archäologie 5: 57–69.
Miller, Daniel، editor. 2005. Materiality. Durham and London: Duke University Press.
Qayyoomi Bidhendi, Mehrdad. 2021. Paradises of the Pen: A Survey of Persian Gardens in the Eleventh Century Persian Literature. In Persian Paradises at Peril: Landscape Planning and Management in Contemporary Iran. 17-42. Cham: Springer.
Saatsaz, Masoud & Abolfazl Rezaei. 2023. The Technology, Management, and Culture of Water in Ancient Iran from Prehistoric Times to the Islamic Golden Age. Humanities and Social Sciences Communications 10: 1–22.

Files

Share

How to cite

Statistics