The Origin of the Architectural Model of the Blue Mosque in Tabriz

Authors

Abstract

The Blue Mosque in Tabriz is considered by many historians, visitors, and architectural specialists to pose one of Iran's most valuable architectural achievements. Many studies have been conducted on the history and origin of the architectural model of the Blue Mosque, as well as its elements and details using various approaches and methods, resulting in some contradictory and confusing results. Some researchersconsider the general form of the building to be imported from Ottoman architecture, while others consider it in line with the continuity of Iranian architecture. Hence, it is clear that further research is needed to discover the origins of the general and specific aspects of the architectural model of the Blue Mosque. This study uses the interpretive-historical research method to examine the history and the factors that influenced the architectural design of the Blue Mosque. Architectural analysis is performed to assess the degree of consistency of formal development along the continuous line of Iranian architecture and the architecture of Ottoman mosques (Bursa type). The results show that although there was substantial cultural contact between the Ottoman government and the Qara-quyunlus, the one-way influence of Iranian artists, architects, and tile workers on Ottoman architecture is undeniable. In terms of space, function, plan, structure, facade, and decorations, the architecture of the Blue Mosque (which is connected to a tomb) is considered Iranian in origin and is developed in line with the continuity of Iranian dome buildings.

Keywords


آیتی، عبدالحسین. 1317. آتشکده یزدان (تاریخ یزد). یزد: گلبهار.
اسفزاری، معین‌الدین محمد. 1339. روض‍ات‌ ال‍ج‍ن‍ات‌ ف‍ی‌ اوص‍اف‌ م‍دی‍ن‍ه‌ ه‍رات‌. بت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و ح‍واش‍ی‌ و ت‍ع‍ل‍ی‍قات‌ م‍ح‍مدک‍اظم‌ امام. تهران: دانشگاه تهران.
اوکین، برنارد. 1386. معماری تیموری در خراسان. ترجمۀ علی آخشینی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
باسورث، کلیفورد ادموند. 1381. سلسله‌های اسلامی جدید، راهنمای گاهشماری و تبارشناسی. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
براون، ادوارد. 1335. تاریخ ادبی ایران. ترجمۀ علی پاشا صالح. تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
بلر، شیلا اس، و جاناتان بلوم ام. 1382. هنر و معماری اسلامی در ایران و آسیای مرکزی دورۀ ایلخانان و تیموریان. ترجمۀ سید محمد موسوی گلپایگانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
پیرنیا، محمدکریم. 1383. سبک‌شناسی معماری ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: معمار.
تاورنیه، ژان باتیست. 1383. سفرنامه تاورنیه. ترج‍م‍هۀ ح‍م‍ی‍د ارب‍اب‌ ش‍ی‍ران‍ی. تهران: نیلوفر‌.
جعفریان، رسول. 1385. تاریخ تشیع در ایران. قم: انصاریان.
جمالی‌فر، مهدی. 1391. مقدمه‌ای بر شناخت جامعۀ علویان ترکیه از پیدایش تا ۲۰۰۹م. تهران: امیرکبیر.
حاجی قاسمی و دیگران. 1383. گنجنامه: فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ج6. تهران: مرکز اسناد و تحقیقات معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
حسن‌زاده، اسماعیل. 1388. ح‍ک‍وم‍ت‌ ت‍رک‍م‍ان‍ان‌ ق‍راق‍وی‍ون‍ل‍و و آق‌‌ق‍وی‍ون‍ل‍و در ایران‌. تهران‌: س‍ازم‍ان‌ م‍طال‍عه‌ و تدوی‍ن‌ ک‍تب‌ ع‍لوم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ه‍ا (سمت).
حسینی، سید هاشم. 1388. بررسی روند شکل‌گیری مجموعه‌های آرامگاهی در معماری ایران دوران اسلامی: بنا بر آراء ابوسعید ابوالخیر. هنرهای زیبا 28: ۱۵ـ‌۲۴.
خواندمیر، غیاث‌الدین. 1333. حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. تهران: کتابخانۀ خیام.
دهقانی تفتی، محسن، و کریم مردمی. 1392. بازتاب سیر مواجهه با تصوف نعمت‌اللهی در معماری مجموعه خانقاهی‌ـ ‌زیارتگاهی شاه‌ ولی تفت. پژوهش‌های معماری اسلامی 1 (1): ۱۳۹‌ـ‌۱۵۸.
دیولافوآ، ژان لژیون، و افسر اکادمی. 1369. ایران: کلده و شوش. ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی. تهران: دانشگاه تهران.
ذکاء، یحیی. 1368. شهرهای ایران. تألیف محمدیوسف کیانی. چاپخانۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری انتشارات جهاد دانشگاهی.
روملو، حسن. 1349. احسن التواریخ. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سلطان‌زاده، حسین. 1376. تبریز: خشتی استوار در معماری ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
سمرقندی، عبدالرزاق. 1372. مطلع سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سومر، فاروق. 1390. تاریخ غزها (ترکمن‌ها): تاریخ، تشکیلات طایفه‌ای و حماسی. ترجمۀ وهاب ولی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیدی، مهدی. 1378. ت‍اری‍خ‌ ش‍ه‍ر م‍ش‍ه‍د (از آغ‍از ت‍ا م‍ش‍روطه‌). تهران: جامی.
شاهمرادی، سید مسعود، و اصغر منتظرالقائم. 1392. تشیع قراقویونلوها (‌780ـ۸۷۲ق). پژوهش‌های تاریخی 5 (1): ‌49ـ۷۲.
شیرازی، محمدمعصوم. 1339. طرائق الحقائق. تصحیح محمدجعفر محجوب. تهران: کتابخانۀ بارانی.
شیمل، آن ماری. 1384. تصوف و حیات معنوی در ترکیه. ترجمۀ امیر جوان آراسته. هفت آسمان 25: ‌229ـ۲۴۰.
طهرانی، ابوبکر. 1356. دیار بکریه. به‌کوشش نجاتی اوغال و فاروق سومر. تهران: طهوری.
قریشی، سید حسن. 1385. برخورد دو تفکر در عصر صفوی. ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام 8: 66‌ـ‌50.
کاتب، احمد. 1357. تاریخ جدید یزد. به‌کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
کبیرصابر، محمدباقر، حامد مظاهریان، و مهناز پیروی. 1393. ریخت‌شناسی معماری مسجد کبود تبریز. مطالعات معماری ایران 6 (2): ۵‌ـ‌۲۳.
کربلایی تبریزی، حافظ حسین. 1344. روضات الجنان و جنات الجنان. تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کست، پاسکال. 1390. بناهای دورۀ اسلامی ایران. ترجمۀ آتوسا مهرتاش. تهران: متن.
ک‍وپ‍ری‍ل‍ی‌، محمدفؤاد. 1385. ص‍وف‍ی‍ان‌ ن‍خ‍س‍ت‍ی‍ن‌ در ادب‍ی‍ات‌ ت‍رک‌. ت‍رج‍م‍ه‌ و ت‍وض‍ی‍ح‌ ت‍وف‍ی‍ق‌ س‍ب‍ح‍ان‍ی. ت‍ه‍ران‌: ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌.‌
کیانی، محسن. 1369. تاریخ خانقاه در ایران. تهران: طهوری.
کیانی، محمدیوسف. 1379. معماری ایران دوران اسلامی. تهران: سمت.
گروته، هوگو. 1369. سفرنامۀ گروته. ترجمۀ مجید جلیلوند. تهران: مرکز.
گودوین، گادفری. 1388. تاریخ معماری عثمانی. ترجمۀ اردشیر اشراقی. تهران: متن.
لباف خانیکی، رجبعلی، و فرامرز صابرمقدم. 1385. مساجد در خراسان (رضوی، شمالی، جنوبی): از آغاز تا دوران معاصر. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
مستوفی بافقی، محمدمفید. 1342. جامع مفیدی (تاریخ یزد). تصحیح ایرج افشار. تهران: اسدی.
مشکور، محمدجواد. 1352. تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری. تهران: انجمن آثار ملی.
معماریان، غلامحسین. 1384. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
ـــــــ . 1393. مبنای طراحی معماری. تهران: نغمه نو اندیش.
ـــــــ . 1399. معماری ایرانی دستگاه‌شناسی. تهران: گلجام.
منشی، اسکندربیک. 1366. عالم‌آرای عباسی. تصحیح سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید.
میبدی، حسین ‌بن معین‌الدین. 1376. منشآت میبدی. تصحیح و تحقیق نصرت‌الله فروهر. تهران: نقطه.
میرجعفری، حسین. 1384. تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورۀ تیموریان و ترکمانان. تهران: سمت.
میرزائی، ندا، و سعید خاقانی. 1394. بررسی تاریخی مسجد شاه مشهد. خراسان بزرگ 20: ۴۳‌ـ‌۵۶.
نادر میرزا. 1373. تاریخ و جغرافی دار السلطنه تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تبریز: ستوده.
نجفلو، توفیق. 1390. قاراقویونلوها و آغ‌قویونلوها. تبریز: اختر‏‫.
نخجوانی، حسین. 1338. ترجمه و تلخیص سیاحتنامه اولیا چلبی. نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز 50: ‌261ـ۳۰۱.
ـــــــ . 1327. مسجد کبود تبریز یا عمارت مظفریه. نشریه پژوهش‌های فلسفی 3: ۱۱ـ‌۲۰.
نهاوندی، عبدالباقی. 1310. مآثر رحیمی. تصحیح محمدهدایت حسین. کلکته: بپتس مش.
ویلبر، دونالد، و لیزا گلمبک. 1374. معماری تیموری در ایران و توران. ترجمۀ محمدیوسف کیانی و کرامت‌الله افسر. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
هنرفر، لطف‌الله. 1363. اصفهان در دورۀ جانشینان تیمور. در معماری ایران. گردآوری آ – جوادی. 510‌ـ‌498. تهران: خوشه.
هیلن برند، روبرت. 1391. معماری اسلامی: شکل کارکرد و معنی. ترجمۀ باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی. تهران: روزنه.
ینانچ، مکرمین خلیل، و وهاب ولی. 1375. جهانشاه قراقویونلو. فصلنامه فرهنگ 9 (3): ‌247ـ۲۹۱.
ییت، چارلز ادوارد. 1365. سفرنامه خراسان و سیستان. ت‍رج‍م‍ۀ‌ ق‍درت‌الله‌ روش‍ن‍ی‌ زع‍ف‍ران‍ل‍و و م‍ه‍رداد ره‍ب‍ری. تهران: یزدان.‌
Behrens‌ـ‌Abouseif, Doris. 2008. Cairo of the Mamluks: A History of Architecture and Its Culture. New York: Macmillan.
Esin, Emel. 1980. A history of pre‌ـ‌Islamic and early‌ـ‌Islamic Turkish culture (Vol. 1). Handbook of Turkish Culture.
Freely, John. 2011. A history of Ottoman architecture. Boston: WIT Press.
Kuran, Aptullah. 1968. The mosque in early Ottoman architecture. Chicago and London: The university of Chicago Press
Kropf, Karl s. 2001. Conceptions of change in the built environment. Urban Morphology 5(1): 29‌ـ‌27.
Kuban, Dogan. 2006. Osmanli Mimarisi. Istanbul.
Mantran, Robert. 1952. Les inscriptions arabes de Brousse. Bulletin d'études orientales 14: 87‌ـ‌114.
Moudon, Anna Vernez. 1997. Urban morphology as an emerging interdisciplinary field. Urban Morphology 1(1): 3‌ـ‌10.
https://www.mustafacambaz.com/details.php?image_id=25797